Pampa Kampana's − en dus ook Rushdies − verhaal begint als haar moeder in het vuur loopt. 'De overlevering wil' dat de vrouwen van een klein en geruïneerd koninkrijk, als hun mannen zijn gedood in de strijd, een vuur bouwen aan de oever van een rivier, 'afscheid nemen van elkaar' en stil hun dood tegemoet stappen. Als de vrouwen in vlammen opgaan, komen ook de geuren van sandelhout en kruidnagel vrij, en daarna kan Pampa het niet meer opbrengen vlees te eten, niet één keer in de resterende 238 jaar van haar leven, waarin ze drie keer koningin zal zijn.

Pampa is net 9 jaar wanneer haar moeder sterft, en bij het weglopen van de vlammen krijgt ze bezoek van de godin naar wie ze is vernoemd. Het is op dat moment dat ze haar buitengewone krachten krijgt. Enkele jaren later leert ze de broers Hakka en Bukka kennen, soldaten op de vlucht na een nederlaag.

Wanneer Pampa hun een zakje met zaadjes geeft, begint de lucht van de plek waar de broers ze zaaien te glinsteren en ontstaat er een 'wonderstad' met paleizen en tempels en later ook mensen. Hele legers verrijzen uit de aarde, met gevechtsolifanten, klaar om aanvallen van naburige sultans af te slaan. De broers worden koningen in het zuiden van wat nu India is, en Pampa zal met elk van hen trouwen, hoewel haar hart eigenlijk aan een Portugese paardenhandelaar toebehoort.

Dit is allemaal waargebeurd. Tenminste, niet het stuk over Pampa en haar zaadjes, maar die massazelfmoord wel, ze vond plaats in het begin van de 14de eeuw. Hakka en Bukka bestonden ook echt, net als de stad die ze stichtten: Victoriestad, de titel van Rushdies zestiende roman. Victoriestad is de Engelse vertaling voor Vijayanagara, de hoofdstad van het rijk dat tot 1565 heerste over het zuiden van India. De ruïnes van Vijayanagara dragen nu de naam Hampi; de tempels zijn Unesco-werelderfgoed. De enorme legers van het rijk, het gebruik van oorlogsolifanten en de lange ruzie met de moslimsultans in het noorden: dat alles is ook echt, en er waren zelfs verschillende Portugese nomaden die verhalen van hun reizen opschreven.

De wereld van Pampa is er een van vrede, waar mannen en vrouwen gelijk zijn, maar Rushdie vertelt het verhaal van een staat die zijn idealen niet waarmaakt. Hakka en Bukka zeggen dat ze vrede willen, maar voeren oorlog om die vrede te bewaren. Ze kunnen de intolerantie in hun land nooit helemaal uitgommen: men blijft vasthouden aan het zogeheten ene juiste geloof dat het pluralistische idee van de stad ondermijnt.

Dit is een van Rushdies oudste thema's, het scherpst gezet in De duivelsverzen (1988), dat resulteerde in een fatwa tegen Rushdie zelf.

Maar Rushdie is vooral geïnteresseerd in Pampa's levensgeschiedenis. Ze leeft lang in ballingschap, en ziet hoe de dynastie die haar echtgenoten hadden gesticht wordt vervangen door een clan van avontuurlijke krijgsheren, die ook weer wordt vervangen. Maar zodra Hakka en Bukka uit de weg zijn, beginnen de verschillende heersers en hun gevechten inwisselbaar te lijken, en doen hun veranderende namen er amper toe. Misschien is dat de bedoeling, is dat de manier waarop dynastieën er van een afstand uitzien. Maar Pampa is het enige echt levendige personage van het boek; het leven van haar grote stad krijgt nooit een duidelijke vorm in je geest. Zeker vergeleken met pakweg het nauwkeurig gedetailleerde maar volledig denkbeeldige Turkse eiland in Orhan Pamuks recente roman De nachten van de pest.

Wat wel overkomt is Rushdies ruimhartigheid tegenover zijn voorgangers. Een van zijn recente romans (Twee jaar acht maanden en achtentwintig nachten, 2015) herschreef Duizend-en-een-nacht en een andere, Quichot, was een eerbetoon aan Cervantes. Victoriestad verwijst naar de Ramayana, maar Rushdie heeft nog een andere voorganger in gedachten. Het verhaal over zijn eigen verdwenen stad zit vol met toespelingen op De onzichtbare steden van Italo Calvino, waarin alle plaatsen slechts schaduwen zijn van een geïdealiseerd Venetië. De laatste zucht van de Moor roept de tijd vlak voor Columbus op. Rushdie kijkt herhaaldelijk naar een verleden waar het Europese kolonialisme nog geen vat op had, toen de delen van de wereld verwikkeld waren in een bloedige maar min of meer gelijkwaardige concurrentiestrijd.

Hete ijzeren staaf

Maar de beste pagina's van Victoriestad boren nog iets anders aan. Laat in de roman − laat in de geschiedenis van het rijk − krijgt Pampa ruzie met de heerser van de dag, die zijn hovelingen opdraagt haar te verblinden. Ze gebruiken een gloeiende staaf, en 'in het begin was er alleen de pijn'. Dan komen er nachtmerries, maar er zijn tenminste beelden.

Die blindheid wordt al in de eerste zin van de roman voorspeld. Toen hij die zin schreef, wist Rushdie niet dat hij in augustus 2022 zelf zou worden aangevallen door een religieuze fanaticus. Een mesaanval die hem één oog zou kosten. In zijn beklemmende, voorspellende kracht laat Victoriestad opnieuw zien waarom zijn werk er altijd zal toe doen.

© The New York Times

Pluim, 352 p., 26,99 euro. Vertaling Karina van Santen en Martine Vosmaer. 

Verberg tekst

Voor in Salman Rushdies nieuwe roman Victoriestad (Victory City) is een lijst opgenomen met zijn complete oeuvre. Bijna. Er ontbreekt één titel, en wel van het boek dat de schrijver ongewild wereldberoemd en berucht maakte: De duivelsverzen (The Satanic Verses). Een streek van wat vroeger het zetduiveltje heette, mogen we aannemen, al zullen de autoriteiten in India - waar het boek nog altijd verboden is - erom grinniken.

In datzelfde India, waar Rushdie in 1947 geboren werd in Bombay (nu Mumbai), gaan zijn overige boeken, vooral Shalimar de clown, overigens als warme broodjes over de toonbank. Helaas voor de schrijver vooral in zogeheten piratenedities, waarover hij dus geen royalty's ontvangt. De piraten sturen hem cynisch genoeg wél verjaardagskaartjes, vertelde de schrijver in het vorige week gepubliceerde interview in The New Yorker, het eerste en enige na de aanslag op zijn leven, vorig jaar augustus. Rushdie had zijn boek op dat moment net voltooid. Sinds de aanslag is hij blind aan zijn rechteroog, kan hij zijn linkerarm slechts gedeeltelijk gebruiken en verloopt typen uiterst moeizaam.

Met Victoriestad keert Rushdie - na zijn 'Amerikaanse' romans De familie Golden en Quichot - terug naar zijn geboorteland.

De opzet van de roman volgt een klassiek patroon. De naamloze verteller van Victoriestad heeft in een verzegelde aardenwerken pot een lang, episch gedicht gevonden. Dat blijkt uit de Middeleeuwen te stammen en vertelt de geschiedenis van de Zuid-Indiase stad Bisnaga, een verbastering van het Sanskriet voor 'Victoriestad'. Het gedicht zou zijn geschreven door 'de blinde dichteres, weldoenster en profetes Pampa Kampana'.

De verteller verontschuldigt zich bij voorbaat: hij zal proberen Pampa's gedicht in proza na te vertellen, maar hij is geen geleerde of dichter. Niettemin hoopt hij dat zijn relaas tot lering en vermaak zal dienen van wijzen en dwazen, noorderlingen en zuiderlingen, religieuzen en niet-religieuzen, brave lieden en boeven. Impliciete boodschap: moge dit verhaal tegenstellingen slechten en opponenten met elkaar verzoenen.

Wanneer vervolgens het echte verhaal begint, belandt de lezer onmiddellijk in de fantasierijke draaikolk van vertellingen waar Rushdie het patent op heeft. We lezen over het 14de-eeuwse Hindoestan, waar een tweederangskoning van zijn derderangstroon wordt gestoten. De vrouwen van het verslagen koninkrijk verlaten het vierderangsfort nadat zij een offer hebben gebracht in de vijfderangstempel, waarna ze een grote brandstapel aansteken en massaal in de vlammen springen. Het is een variant op de aloude hindoetraditie van sati of weduweverbranding.

En zo ziet de 9-jarige Pampa Kampana hoe ook haar moeder naar voren loopt om zich bij 'het vreugdevuur van de dood' te voegen, zonder zelfs maar afscheid te nemen van haar dochter. Pampa beseft op dat moment dat haar kindertijd voorbij is en besluit als volwassene nooit de fout van haar moeder te maken: ze zal de dood uitlachen en haar gezicht naar het leven keren.

De gebeurtenis markeert de geboorte van het Vijayanagararijk, dat echt heeft bestaan (1336-1565). Zoals in meer van zijn boeken verweeft Rushdie in Victoriestad verbeelding en geschiedenis tot een nu eens adembenemend, dan weer onnavolgbaar en vaak humoristisch geheel, waarbij hij soms iets te enthousiast gehoor geeft aan zijn onstuitbare verteldrift. Er zijn momenten dat de optocht van wonderlijke personages en gebeurtenissen naar overdaad neigt en je blij bent dat je met Pampa in elk geval één permanente reisgenoot in avonturenland hebt.

Niet lang na het dramatische 'vreugdevuur' wordt Pampa bezocht door een godin, eveneens Pampa geheten. Dat is het begin van haar carrière als profetes en wonderdoenster. Als ze 18 is, geeft Pampa twee bezoekende koeherders opdracht zaden uit te strooien op de plek van het vrouwenoffer. Uit die zaden verrijst vervolgens een machtige stad, Bisnaga, voorloper van een rijk waar, althans gedurende enige tijd, vrouwen niet langer onder het patriarchale juk leven en waar religieuze tolerantie heerst.

Pampa Kampana figureert als gemalin van de eerste twee koningen en als de minnares van de Portugese handelaar op wie zij verliefd wordt, en die ons meedeelt: 'Bij de Europeanen wordt de woestheid van de Fransen alleen overtroffen door de wreedheid van de Nederlanders.' Het blijkt haar gegeven liefst 247 jaar op aarde door te brengen, een tijdspanne die grofweg samenvalt met de duur van het Vijayanagararijk. Pampa vertegenwoordigt een feministisch element in deze roman, maar haar lot kent net als het koninkrijk dat ze beschrijft zowel grandeur als misère.

Naast een lofzang op de kracht en wijsheid van vrouwen draagt Victoriestad andere vertrouwde en onverminderd actuele Rushdie-thema's uit. De verrijking die migratie de wereld heeft te bieden, bijvoorbeeld, alsook de gevaren van religieus fanatisme en de irrationele angst voor het 'andere' ('Achyuta was godsdienstig, in die zin dat hij vijandig stond tegenover volgers van andere godsdiensten').

Er is al herhaaldelijk gewezen op de bittere ironie die met het lezen van deze roman gepaard gaat. Zoals de beginregel van Victoriestad al aankondigt, verliest Pampa op een gegeven moment haar gezichtsvermogen: in een daad van meedogenloze intolerantie worden haar de ogen uitgestoken. De wetenschap dat Rushdie niet lang na voltooiing van dit boek zelf zijn rechteroog verloor bij een aanslag van een religieuze fanaticus, geeft deze scène een bijna ondraaglijke lading.

Pampa sterft als blinde dichteres die alles heeft gezien en opgeschreven. De slotzin van haar epos en van Rushdies roman behoeft geen commentaar. 'Woorden zijn de enige overwinnaars.'

★★★☆☆

Uit het Engels vertaald door Karina van Santen en Martine Vosmaer.

Pluim; 352 pagina's; € 26,99.

Verberg tekst

*****

Pampa Kampana: goeie naam. Een duttend vissersdorpje in een land met een abonnement op de zon, misschien? Of een non-alcoholisch drankje dat toch beschonken maakt? Nee, het is de naam van een vrouw geboren in het hoofd van Salman Rushdie, en van daaruit gedetacheerd naar 'Victoriestad', zijn 15de roman. Ze is het hoofdpersonage, en zal uiteindelijk 247 jaar oud worden. Je moet er maar de puf voor hebben, zeg ik altijd.

In 'Victoriestad' schrijft Rushdie de geschiedenis neer van het Vijayanagararijk, van de 14de tot en met de 16de eeuw een roerig koninkrijk in het zuiden van India. Dat lint van bloei en destructie, van eenheid en van paleisrevoluties, van oorlog en van vrede is écht, maar Rushdie saust één en ander met exuberante mythes, magisch-realistische interventies en fictieve personages. Pampa, bijvoorbeeld: ze is 9 wanneer na een verloren veldslag alle weduwen schijnbaar onbewogen zelfmoord plegen. Ook haar moeder stapt vrijwillig in het vuur, en Pampa zal voor altijd 'de geur van haar brandende vlees in haar neus houden'. Ze wordt vervolgens aangeblazen door een goddelijke kracht, schept Bisnaga - vrij vertaald: 'Victoriestad' - en vult de inwoners in één nacht op met verhalen. De monarch is altijd een man, hoogstens kan Pampa koningin aan de zij van een koning zijn, maar 247 jaar lang is zij wel de spin in het web van het rijk.

Rushdie heeft dus een homp Indiase geschiedenis verkneed, maar de lezer kan reizen naar waar-ie wil: de geschiedenis van het Vijayanagararijk verbeeldt de constructie, opkomst, bloei en ondergang van steden, koninkrijken en mondiale machten over de hele wereld, en in elk mogelijk tijdvak. Niet dat Rushdie daarbij bruuskerende inzichten opdient: dat eb na vloed komt en vloed na eb, dat de nederlaag volgt op de zege en de zege op de nederlaag, dat machthebbers eerst een sokkel onder de voeten krijgen en later het schavot, is geen nieuws. Nee, de mescaline in deze roman is het brede, buikige vertelplezier van de schrijver, het luide vitalisme waarmee Rushdie een kruiwagen vol personages, geschiedenissen en bovennatuurlijke exotica voortduwt. Vogels, slangen en wolven kunnen praten, Pampa doet mensen vliegen, de volgehouden woede van een man komt hem bij elk bitsig woord op een nieuwe etterende pukkel in het gezicht te staan... En de schrijver grijnst, de lezer lacht: dit is een feest.

Het ware thema van 'Victoriestad' is bij nader inzien niet de geschiedenis, wel de vrouw. Pampa droomt van een stad en een rijk waar niet het patriarchaat regeert. Vrouwen kunnen er soldaat en advocaat zijn. Ze gelooft in de kracht van erotiek, en roept zo ontzetting op. 'Je loopt een beetje voor op de tijd,' krijgt Pampa te horen wanneer ze de stad met erotische houtsnijwerken wil sieren. Het is één van de vele passages waarmee je makkelijk een brug naar 2023 kunt aanleggen: precies daar zit woke nu.

Ook mooi: de schrijver dringt zichzelf niet op. Pas na het lezen schoot me te binnen dat het deel van de roman waarin Pampa met haar dochters in een sprookjesachtig woud verblijft, op de vlucht, geschreven is door iemand die zélf elf jaar in ballingschap doorbracht, na de fatwa die de Iraanse vrolijkerd Khomeini eind jaren 80 tegen hem uitriep, en die vorig jaar nog tot een aanslag op het leven van de schrijver leidde. Maar Rushdie wrijft zichzelf dus niet het voetlicht in. Liever geeft hij Pampa vrije baan, en al die andere personages die door haar lange leven stuiven.

Salman Rushdie is de man die op de bedrand van grote en kleine kinderen hoort te zitten om daar wild gebarend z'n verhalen te vertellen. En dat ís hij, ook al lag hij vorig jaar dus even in het stenige licht van een operatiekwartier omdat een extremistische boef hem had proberen te doden. Wanneer Pampa na 247 jaar dan eindelijk toch sterft, weet ze wat haar schepper ook weet: de woorden winnen.

Verberg tekst

Een roman over geschiedenis, mythes, vrouwenrechten en macht. Het boek volgt het verhaal van Pampa Kampana en begint in het veertiende-eeuwse Zuid-India. Als negenjarig meisje is Pampa getuige van de dood van haar moeder. Ze ontmoet een godin die haar goddelijke krachten geeft. Het boek volgt Pampa gedurende tweehonderdvijftig jaar, waarin haar leven verweven raakt met de magische opkomst en zeer menselijke ondergang van Bisnaga, de Victoriestad. Pampa’s opdracht is om vrouwen in de stad gelijke rechten te geven, maar diverse machtsverschuivingen zorgen voor complexe verstandhoudingen. In talige stijl geschreven en uitsluitend geschikt voor een literaire lezersgroep.Salman Rushdie (Mumbai, 1947) is een internationaal bekende schrijver, scenarist en essayist. Hij schreef meer dan dertig boeken. Zijn werk werd in meer dan veertig landen uitgegeven en won vele literaire prijzen, waaronder de prestigieuze de Booker Prize, de Hans Christian Andersen Literature Award en de The British Book Awards. Verberg tekst